سرمایه‌های اجتماعی، به عنوان پایگاه استراتژیک توسعه

قسمت یازدهم: خانواده، مهمترین سرمایه‌ی اجتماعی

مهندس غلامعلی ترابی

خانواده، به عنوان مهم‌ترين نهاد اجتماعي، همواره توجه بسياري از انديشمندان و جامعه شناسان را به خود جلب كرده و به دلیل اهميت و گستردگي نقش خانواده، بسياري از تحليل گران و نظريه پردازان سرمايه‌ی اجتماعي، خانواده را به عنوان يك منبع مهم توليد سرمايه‌ی اجتماعي قلمداد كرده‌اند خانواده، اساسی‌ترین نهاد اجتماعی و عالی‌ترین نهاد انسانی در راستای تعالی جامعه محسوب می‌شود و هیچ بنای اجتماعی، استوار‌تر از آن وجود ندارد. در قانون اساسی جمهوري اسلامی ایران نیز خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه شناخته شده و مقرر نموده که قوانین و برنامه‌های لازم در زمینه‌ی پاسداری و قداست از آن تدوین و عملیاتی شود. خانواده داراي کارکردهاي مهمی از جمله پرورش و تربیت نسل جوان و آینده ساز، بازتولید نیروي انسانی، تأمین نیازهاي عاطفی و سلامت روانی، ارتقاي ظرفیت نقش سازنده در تأمین یک‌پارچگی اجتماعی از طریق جامعه‌پذیري و ارائه‌ی الگوها و هنجارهاي اخلاقی و رفتاري می‌باشد. علاوه بر این، ایفای نقش‌های متفاوت همچون آماده ساختن فرزندان براي پذیرفتن نقش اقتصادي به عنوان نیروی مولد، نقش فرهنگی در راستای یادگیري و یاددهی و پایبندي به ارزش‌ها، نقش سیاسی به معنای مشارکت فعال سیاسی و عضویت در تشکل‌ها و احزاب قانونی، نقش مذهبی به عنوان حضور در اماکن و محافل مذهبی و نیز یادگیری آموزه‌هاي دینی و نحوه‌ی ترویج آن و نقش اجتماعی به معنای شهروند مطلوب و مشارکت در امور اجتماعی، از مهمترین کارکردهای نهاد خانواده می‌باشد. از سوی دیگر، خانواده در دهه‌های اخیر، دستخوش تغییرات وسیعی شده ،که این تغییرات، بر سطح سرمایه‌های اجتماعی خانواده‌ها نیز تأثیرات زیادی گذاشته و خانواده‌های ایرانی هم ناخواسته، تحت تأثیر بخشی از این تغییرات قرار گرفته‌اند که از آن جمله می توان به تغییرات در ساختار اشتغال، تغییرات جمعیت شناسی و فرزندآوری، کاهش ارتباطات فامیلی، کاهش خانواده‌های بزرگ و سنتی، تغییر روابط بین همسایگان، تضعیف روابط صمیمی بین اعضای خانواده، تغییر نگرش نسبت به تقدس ازدواج و تغییر سن ازدواج، تغییرات الگوي تحصیلات و اشتغال زنان، افزایش تجرد و طلاق اشاره نمود. با توجه با مواردی که اشاره شد و آسیب‌های متعددی که نظام خانواده را مورد تهدید قرار می‌دهد، اهمیت و ضرورت توجه به کانون خانواده و حمایت هرچه بیشتر از این نهاد تأثیرگذار، روز به روز بیشتر احساس می شود. بر این اساس، توجه ویژه به نهاد خانواده در سیاستگذاری‌ها و اقدامات عملی در این خصوص، پیامدهای مثبت و ارزشمندی برای جامعه و کشور به دنبال خواهد داشت و زمینه‌ی همدلی و تحکیم وحدت در ارکان مختلف جامعه را فراهم خواهد ساخت . تردیدی نیست که اگر جامعه در مسیر خانواده‌مداری حرکت کند و خانواده محور باشد و سازمان‌ها نیز در عمل برای نهاد خانواده جایگاه و اهمیت بیشتری قایل شوند، یکی از بخش‌های مهم سرمایه‌ی اجتماعی، ارتقاء پیداخواهد نمود. در این ارتباط، چند راهکار برای ارتقای سرمایه‌ی خانواده در کشور ارایه می‌گردد. 1- ضرورت آموزش همكاري و همياري به خانواده: چنانچه شيوه‌هاي آموزشي درمدارس مبتني بر روش‌هاي همياري و مشاركتي بوده و نظام آموزشي بتواند خانواده‌ها را در این زمینه توجيه نمايد، شاهد خيز مناسبي در عرصه‌ی توليد سرمايه‌ی اجتماعي خواهيم بود. 2- سرمايه گذاري دولت در آموزش به خانواده‌ها مي‌تواند در زمينه‌ی جامعه پذيري ارزش ها و هنجارهاي سرمايه‌ی اجتماعي تأثيري دوجانبه داشته باشد؛ زيرا از يك سو موجب شكل‌گيري بعد شناختي سرمايه‌ی اجتماعي مي‌گردد و از سوي ديگر، اعتماد مردم به نهادهاي دولتي را افزايش مي‌دهد . 3- حمايت از همايش‌هاي فرهنگي و ورزشی در سطح محلات، شهرها و حتي كشور، مثل برگزاري همايش‌هايي چون راهپيمايي، كوه‌پيمايي، سفر به اماكن تاريخي و … و تشويق خانواده‌ها به شركت در اين گردهمايي‌ها، مي‌تواند به رشد فعاليت‌هاي جمعي و در نتيجه تقويت سرمايه‌های اجتماعي كمك کند؛ زيرا فرزندان، با دروني كردن چنين الگوهايي، در آينده آن را در سطوح بالاتر اجتماعي به كار خواهند برد و ما شاهد حجم بيشتري از مشاركت‌هاي اجتماعي و مدني در نزد آنها خواهيم بود . 4- حمايت مالي از نهادهايي همچون مراكز مشاوره خانواده، رسانه‌هاي جمعي و تمامی مؤسساتي كه در امر آموزش به نهاد خانواده فعال مي‌باشند، می‌تواند تأثیرگذار باشد. اين سازمان‌ها، مي‌توانند با انتقال و آموزش هنجارهاي سرمايه‌ی اجتماعي، در توليد سرمايه‌ی اجتماعي كارساز باشند . 5- ايجاد امكانات و تسهيلاتي براي مادران شاغل، تا بتوانند تعاملات خود را بـا فرزندانشان افزايش دهند؛ زيرا بين ميزان وقتي كه مادران بـراي فرزندان خود سرمايه گذاري مي‌كنند، با ميزان سرمايه‌ی اجتماعي درخانواده، يك رابطه‌ای مثبت و قوي وجود دارد . امید است که بتوان با فراهم نمودن شرایط مطلوب برای خانواده‌ها و توجه به نقش خانواده ها در تولید و نگهداشت سرمایه‌های اجتماعی، روز به روز شاهد افزایش مشارکت‌های خانواده‌ها و بالطبع جوانان در عرصه‌های مختلف مشارکتی در سطح جامعه باشیم.