سرمایه‌های اجتماعی، به عنوان پایگاه استراتژیک توسعه

قسمت اول: مفهوم سرمایه اجتماعی
■ غلامعلی ترابی
برای واژه‌ی سرمایه، تعاریف مختلفی ارایه شده و نظرات گوناگونی بیان گردیده است. در یکی از ملموس‌ترین این تعاریف، از سرمایه به عنوان یک منبع کلی یاد شده که افراد، گروه‌های اجتماعی و در نهایت کل جامعه از آن استفاده می‌کنند، تا هدف‌های خود را تحقق بخشند. به بیان دیگر، سرمایه، ابزاری است که فرد، گروه، نهاد و جامعه‌، برای رسیدن به هدف‌هایش از آن‌ استفاده می‌کند.
امروزه، مهمترین سرمایه‌های جوامع بشری با عناوینی همچون سرمایه‌ی اقتصادی، سرمایه‌ی فیزیکی، سرمایه‌ی فرهنگی، سرمایه‌ی انسانی و سرمایه‌ی اجتماعی مورد تأکید و توجه قرار گرفته و از بین آنها، سرمایه‌ی اجتماعی بعد معنوی و مشارکتی یک جامعه محسوب می‌شود که از طریق مشارکت افراد در تعاملات اجتماعی، سیاسی، مذهبی، فرهنگی و … به تعالی و ارتقای جامعه منجر می‌گردد.
سرمایه‌ی اجتماعی، یکی از مفاهیم نوین و کلیدی است که است که در چند دهه‌ی اخیر، در اکثر رشته‌های علوم انسانی همچون جامعه‌شناسی و سایر رشته‌ها نظیر اقتصاد، مدیریت، علوم اجتماعی، و علوم سیاسی کاربرد دارد و به روابط و تعاملات بین اعضای جامعه مربوط می‌شود.
سرمایه‌ی اجتماعی، در کنار سرمایه‌های اقتصادی و انسانی، بخشی از ثروت ملی به حساب می‌آید که راهی برای رسیدن به موفقیت‌های جامعه خواهد بود.
مفهوم سرمایه اجتماعی، شامل سرمایه و منابع حاصل از نهادها, روابط و هنجارهایی است که کنش متقابل اجتماعی جامعه را به لحاظ کمی و کیفی شکل می‌دهند. این مفهوم، به دلیل ماهیت و محتوای خود، می‌تواند در حوزه‌های مختلف به کار گرفته شود.
این نوع سرمایه، یکی از مفاهیم مهم و حیاتی و عاملی در جهت تعامل بین افراد نسل های مختلف در جامعه است و دربرگیرنده‌ی منابع، روابط و شبکه‌هایی است که از طریق هم افزایی تعاملات اجتماعی، اعتماد متقابل، منافع مشترک، هنجارها و ارزش‌ها به ‌وجود می‌آید و فرصت‌های دستیابی به موفقیت و رفاه را در جامعه افزایش می‌دهد.
به بیان دیگر، مفهوم سرمایه‌ی اجتماعی، شامل کمیت و کیفیت روابط اجتماعی گوناگون میان افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای جامعه است که موجب افزایش همکاری افراد در راستای تأمین منافع متقابل آنها می‌شود و بهره‌گیری از مؤلفه‌های آن، می‌تواند ارتباطات اجتماعی، اعتماد، همکاری و تاب‌آوری جامعه را تقویت کند.
از سوی دیگر، سرمایه‌ی اجتماعی ، به ابعاد زندگی افراد معنا و مفهوم می‌بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش‌تر می‌کند. بر این اساس می‌توان گفت که هر چه سرمایه‌ی اجتماعی یک ملت بیشتر باشد، آن ملت خوشبخت‌تر و ثروتمندتر خواهد بود.
گروهی از جامعه شناسان معتقدند که هیچ مجموعه‌ی انسانی، بدون سرمایه‌ی اجتماعی نمی‌تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد و بسیاری از گروه‌ها، سازمان‌ها و جوامع انسانی، صرفاً با تکیه بر سرمایه‌ی انسانی و اجتماعی توانسته‌اند به موفقیت دست یابند،
از سویی سرمایه‌ی اجتماعی، یکی از مهم ترین شاخصه های رشد و توسعه هر جامعه­‌ای به شمار می آید.
مفهوم سرمایه اجتماعی، دارای سه مولفه‌ی مهم اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی است که وابستگی و ارتباط متقابل و محکمی با سرمایه‌های اقتصادی و انسانی دارد و به تسریع توسعه‌ی اقتصادی، فرهنگی و رشد و بالندگی جامعه یاری می رساند و موجب ایجاد حس همکاری، همیاری و مشارکت میان اعضای جامعه می‌شود.
این نوع سرمایه، همچنین به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های رشد و توسعه در هر جامعه‌ای مطرح است؛ چرا که شرط لازم برای پیشرفت جامعه، توسعه‌ی همه جانبه، گسترش انسجام اجتماعی، بسط مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل فرد‌، جامعه و دولت است و افول بیش از حد سرمایه‌ی اجتماعی در هر جامعه، مشکلات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در پی خواهد داشت.
نمودها و مصادیق سرمایه‌ی اجتماعی در هر جامعه، قابل مشاهده و تبیین است که از آن جمله، می‌توان به مذهب مشترک، عقاید مشترک، زبان مشترک، آیین و رسوم خاص، اعیاد و عزاداری‌ها، احترام عامه‌ی مردم به یک سری اصول و ارزش‌ها و… اشاره نمود.
حضور مردم در راهپیمایی‌ها، آیین‌های مذهبی و فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را می توان از این مصادیق دانست.
همچنین، سازمان‌های مردم نهاد و امور خیریه را می توان از زوایای مقوله‌ی سرمایه‌های اجتماعی قلمداد کرد. اینکه در هنگام سیل یا زلزله یا موارد مشابه که در جامعه نیاز به همکاری و همدلی احساس می‌شود، گروه‌های مردمی به صورت خودجوش وارد صحنه می شوند و شروع به همکاری جمعی می‌نمایند، خود نمونه ای از بروز و ظهور روح معنوی و انسانی برگرفته از حس مشارکت و نوعدوستی سرمایه‌های اجتماعی است.
ادامه در شماره بعد